در نگاه اول شاید زنگ زدگی و خوردگی یکسان به نظر برسند؛ هر دو فلز را خراب می‌کنند و ظاهرش را زشت و فرسوده نشان می‌دهند. اما پشت این شباهت ظاهری، دو پدیده کاملاً متفاوت پنهان شده که شناختشان می‌تواند از خسارت‌های سنگین در ساختمان‌ها، خودروها، تجهیزات صنعتی و حتی لوازم روزمره جلوگیری کند. جالب است بدانید که هر زنگ زدگی یک خوردگی است، اما هر خوردگی زنگ زدگی نیست؛ درست مثل اینکه همه مربع‌ها مستطیل هستند اما همه مستطیل‌ها مربع نیستند.
همین تفاوت علمی ساده اما مهم، موضوع را جذاب‌تر می‌کند و نشان می‌دهد چرا گاهی یک فلز فقط کمی مات می‌شود، اما فلز دیگری در مدت کوتاهی سوراخ و نابود می‌شود. اگر می‌خواهید دقیق بدانید چه چیزی باعث این تفاوت خوردگی و زنگ زدگی می‌شود و چرا آهن زنگ می‌زند اما فلزات دیگر نه، این مطلب دقیقاً همان چیزی است که باید بخوانید.
تفاوت خوردگی و زنگ زدگی چیست؟
خوردگی و زنگ زدگی هر دو پدیده‌هایی هستند که به مرور زمان باعث از بین رفتن فلزات می‌شوند، اما از نظر علمی یکسان نیستند. خوردگی یک مفهوم کلی و گسترده است که می‌تواند همهٔ فلزات را درگیر کند، در حالی که زنگ زدگی تنها نوع خاصی از خوردگی است و فقط در آهن و آلیاژهای آهنی رخ می‌دهد. تفاوت‌های میان این دو پدیده در ماهیت شیمیایی، شرایط ایجاد، ظاهر، محصولات نهایی و میزان تخریب آن‌ها کاملاً قابل توجه است و شناخت این تفاوت‌ها در صنایع مختلف اهمیت زیادی دارد.
خوردگی یک پدیده عمومی است؛ اما زنگ زدگی تنها نوعی خاص از خوردگی محسوب می‌شود
وقتی از خوردگی صحبت می‌کنیم، منظور هر نوع واکنش شیمیایی یا الکتروشیمیایی است که موجب فرسایش یا کاهش کیفیت فلز در تماس با محیط می‌شود. این پدیده می‌تواند برای طیف وسیعی از فلزات از جمله آلومینیوم، مس، نیکل، روی، تیتانیوم و حتی آلیاژهای خاص اتفاق بیفتد. در مقابل، زنگ زدگی فرایندی است که فقط در آهن یا فولاد رخ می‌دهد. این فرایند نتیجه واکنش آهن با اکسیژن و رطوبت است و محصول آن ترکیبات اکسید آهن است که همان زنگ شناخته‌شده با ظاهر قرمز یا قهوه‌ای است.
گسترهٔ وقوع خوردگی بسیار وسیع‌تر از زنگ زدگی است
آلومینیوم، مس، نقره و بسیاری از فلزات دیگر دچار خوردگی می‌شوند اما زنگ نمی‌زنند. مس در معرض هوا ترکیبات سبزرنگی تولید می‌کند. آلومینیوم مات و سفید می‌شود و لایه‌ای نازک از آلومینیوم اکسید روی آن تشکیل می‌شود. حتی نقره نیز در برخورد با گوگرد موجود در هوا تیرگی پیدا می‌کند. اما هیچ‌کدام از این‌ها زنگ زدگی نیست، زیرا زنگ تنها در آهن تشکیل می‌شود. بنابراین عبارت “زنگ زدگی مس” یا “زنگ زدگی آلومینیوم” از نظر علمی صحیح نیست.
محصولات نهایی در خوردگی و زنگ زدگی با هم تفاوت دارند
در زنگ زدگی، محصول نهایی تقریباً همیشه نوعی اکسید آهن است که ظاهری قرمز، نارنجی یا قهوه‌ای دارد و غالباً بافتی پودری و پوسته‌پوسته ایجاد می‌کند. اما خوردگی در دیگر فلزات محصولات کاملاً متفاوتی به همراه دارد. مس سبزترکیب می‌شود، آلومینیوم لایه‌ای سفید اما چسبنده تشکیل می‌دهد و روی نیز به صورت خاکستری مات تغییر می‌کند. یعنی زنگ زدگی محصول مشخص و قابل پیش‌بینی دارد اما خوردگی در دیگر فلزات بسته به نوع فلز محصولات گوناگونی تولید می‌کند.
تفاوت در ظاهر: زنگ زدگی معمولاً قابل مشاهده است اما خوردگی همیشه مشخص نیست
در آهن، زنگ زدگی به‌سرعت قابل تشخیص است زیرا تغییر رنگ شدید، پوسته‌پوسته شدن و ریزش لایه‌های سطحی به‌وضوح دیده می‌شود. اما خوردگی در برخی فلزات ظاهر چندانی ندارد و ممکن است مدت‌ها بدون جلب توجه پیش برود. برای مثال، خوردگی آلومینیوم به دلیل تشکیل لایه اکسیدی چسبنده روی سطح، تغییر ظاهری ناچیزی دارد و حتی می‌تواند ظاهراً سالم به نظر برسد در حالی‌که زیر سطح دچار فرسایش شده است. بنابراین تشخیص خوردگی در بسیاری از فلزات نیازمند بررسی دقیق‌تر یا تست‌های تخصصی است.
تفاوت خوردگی و زنگ زدگی در واکنش‌ها: زنگ زدگی تنها در حضور آب و اکسیژن رخ می‌دهد
برای اینکه آهن زنگ بزند، وجود آهن، اکسیژن و آب ضروری است. بدون حضور رطوبت، حتی آهن نیز زنگ نمی‌زند. اما خوردگی در دیگر فلزات الزاماً نیازمند این سه عامل نیست. مثلاً نقره در حضور ترکیبات سولفیدی دچار خوردگی می‌شود، حتی اگر رطوبت زیادی وجود نداشته باشد. خوردگی‌های الکتروشیمیایی مانند خوردگی گالوانیکی نیز تنها با وجود دو فلز متفاوت و یک الکترولیت رخ می‌دهند. به همین دلیل مکانیسم ایجاد زنگ زدگی محدودتر و ساده‌تر از انواع خوردگی است.
تفاوت در رفتار لایهٔ تشکیل‌شده: زنگ پایدار نیست اما لایه‌های خوردگی برخی فلزات محافظ‌اند
اکسید آهنی که در فرایند زنگ زدگی تشکیل می‌شود چسبندگی کمی دارد و پس از تشکیل از سطح جدا می‌شود. به همین دلیل آهن در معرض زنگ زدگی همواره به تخریب ادامه می‌دهد. در مقابل، لایهٔ اکسیدی آلومینیوم یا کروم چسبنده و پایدار است و مانند یک محافظ طبیعی عمل می‌کند. همین ویژگی باعث می‌شود فلزاتی مانند آلومینیوم یا تیتانیوم مقاومت بالایی در برابر خوردگی داشته باشند و حتی فولاد زنگ‌نزن نیز با کمک لایه‌ای نازک از کروم اکسید محافظت شود.
تفاوت خوردگی و زنگ زدگی در شدت تخریب: زنگ زدگی معمولاً مخرب‌تر و سریع‌تر است
آهن در مقایسه با بسیاری از فلزات دیگر سرعت خوردگی بالاتری دارد، به‌خصوص وقتی در تماس با رطوبت و اکسیژن قرار گیرد. زنگ زدگی علاوه بر کاهش مقاومت، معمولاً به‌صورت لایه‌لایه از سطح جدا می‌شود و به مرور باعث سوراخ شدن یا از بین رفتن کامل قطعه می‌شود. اما خوردگی در برخی فلزات مانند آلومینیوم به دلیل ایجاد لایه محافظ، بسیار کندتر پیش می‌رود و شدت تخریب کمتری دارد.
| ویژگی | خوردگی | زنگ زدگی |
| تعریف | تخریب عمومی فلزات | نوع خاصی از خوردگی آهن |
| فلزات درگیر | همهٔ فلزات | فقط آهن و فولاد |
| محصول نهایی | متنوع (اکسید، سولفید، کربنات،…) | اکسید آهن (زنگ) |
| ظاهر | مختلف | قرمز/قهوه‌ای، پوسته‌پوسته |
| نقش محیط | انواع محیط‌ها | فقط آب + اکسیژن |
| لایهٔ ایجادشده | گاهی محافظ | هرگز محافظ نیست |
| شدت تخریب | بسته به فلز | معمولاً شدید و سریع |
جلوگیری از خوردگی و زنگ زدگی
در بسیاری از صنایع، افزایش دوام و پایداری قطعات فلزی اهمیت زیادی دارد. یکی از مؤثرترین روش‌ها برای محافظت از سطوح در برابر خوردگی، زنگ‌زدگی و فرسایش، استفاده از آبکاری PVD است.
این فناوری با ایجاد یک لایه نازک اما بسیار مقاوم روی سطح قطعه، مانع تماس مستقیم آن با رطوبت، مواد شیمیایی و عوامل مخرب محیطی می‌شود. در نتیجه، قطعات نه‌تنها عمر بیشتری پیدا می‌کنند، بلکه ظاهر زیباتر و کیفیت بهتری نیز خواهند داشت.
به همین دلیل، در کاربردهایی که پایداری و مقاومت در برابر خوردگی اهمیت بالایی دارد، استفاده از آبکاری PVD به‌عنوان یک انتخاب حرفه‌ای و قابل اعتماد توصیه می‌شود.
مهم‌ترین تفاوت‌های ظاهری و ساختاری بین خوردگی و زنگ زدگی
خوردگی و زنگ زدگی از نظر ظاهری و ساختاری تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند که شناخت آن‌ها به تشخیص نوع آسیب و انتخاب روش مناسب برای ترمیم و پیشگیری کمک می‌کند. زنگ زدگی معمولاً ظاهر کاملاً مشخص و قابل تشخیص دارد، در حالی که خوردگی در بسیاری از فلزات ممکن است ظواهر متفاوتی ایجاد کند یا حتی در لایه‌های زیرین رخ دهد بدون آنکه در نگاه اول دیده شود. این تفاوت‌ها به دلیل اختلاف در ترکیب شیمیایی فلزات و نوع محصولاتی است که در اثر واکنش با محیط تشکیل می‌شود.
زنگ زدگی به‌طور معمول با تغییر رنگ شدید همراه است. آهن پس از قرار گرفتن در محیط مرطوب و تماس با اکسیژن، به سرعت به اکسید آهن تبدیل می‌شود که رنگی بین نارنجی، قرمز و قهوه‌ای دارد. این لایه به دلیل ساختار کریستالی و میزان چسبندگی پایین، به‌صورت پوسته‌پوسته از سطح جدا می‌شود و همین موضوع باعث می‌شود که زنگ زدگی ظاهری خشن، ورقه‌شونده و ناهموار داشته باشد. این پوسته‌پوسته شدن پیوسته موجب می‌شود سطح فلز همیشه در معرض واکنش جدید قرار بگیرد و روند تخریب ادامه یابد.
در مقابل، خوردگی در بسیاری از فلزات ظاهر یکنواخت‌تری دارد و لزوماً با رنگ مشخص همراه نیست. آلومینیوم لایه‌ای بسیار نازک اما چسبنده از اکسید آلومینیوم تشکیل می‌دهد که سفید یا نقره‌ای مات است و سطحی یکدست ایجاد می‌کند. این لایه برخلاف زنگ آهن از سطح جدا نمی‌شود و حتی نقش محافظتی دارد. به همین دلیل ممکن است ظاهر فلز چندان تغییر نکند اما در لایه‌های زیرین واکنش‌های خوردگی ادامه داشته باشد. در مس نیز خوردگی به تشکیل لایه‌ای سبزرنگ منجر می‌شود که نسبتاً پایدار است و مانند یک پوشش محافظ عمل می‌کند؛ این تغییر رنگ اگرچه قابل مشاهده است، اما برخلاف زنگ آهن به تخریب مداوم سطح منجر نمی‌شود.
تفاوت ساختاری خوردگی و زنگ زدگی نیز چشمگیر است. زنگ زدگی محصولی متخلخل، شکننده و فاقد استحکام ایجاد می‌کند که پیوند ضعیفی با سطح دارد. همین ساختار باعث می‌شود زنگ به‌سرعت پیشروی کند و فلز را نازک و سوراخ کند. در حالی که در بسیاری از انواع خوردگی، ساختار لایهٔ ایجادشده پایدارتر است و تماس فلز با محیط را محدود می‌کند. برای نمونه، ساختار فشرده و چسبنده اکسید آلومینیوم مانع از نفوذ دوباره عوامل خورنده می‌شود و سرعت تخریب را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.
از نظر بافت سطح نیز این دو پدیده تفاوت دارند. زنگ زدگی معمولاً باعث زبری شدید و ناهمواری سطح می‌شود و بافت سطح حالت پف‌کرده یا دانه‌دانه پیدا می‌کند. اما خوردگی در فلزات دیگر ممکن است سطحی صاف، مات، براق یا حتی بدون تغییر ظاهری ایجاد کند و همین موضوع تشخیص آن را دشوارتر می‌کند.
در نهایت، می‌توان گفت زنگ زدگی به دلیل ساختار پوک، رنگ مشخص و روند تخریب پیوسته، همیشه ظاهری قابل تشخیص و هشداردهنده دارد. اما خوردگی در فلزات مختلف می‌تواند چهره‌های گوناگونی به خود بگیرد و در برخی حالات حتی پنهان بماند. همین تفاوت‌ها باعث می‌شود بررسی دقیق نوع فلز و شرایط محیطی برای تشخیص درست آسیب ضروری باشد.
سخن آخر
در مجموع، خوردگی و زنگ زدگی اگرچه هر دو نتیجه واکنش فلز با محیط هستند، اما از نظر ماهیت، گستره، ظاهر و میزان تخریب تفاوت‌های اساسی دارند. زنگ زدگی تنها شکل خاصی از خوردگی است که مخصوص آهن و فولاد بوده و به دلیل ایجاد لایه‌ای پوسته‌پوسته و ناپایدار، سرعت تخریب آن بسیار بیشتر است. در مقابل، خوردگی در دیگر فلزات می‌تواند ظاهرهای متفاوتی ایجاد کند و حتی گاهی با تشکیل لایه‌های محافظ، روند فرسایش را کندتر سازد. شناخت دقیق این تفاوت‌ها به انتخاب روش‌های صحیح پیشگیری و نگهداری کمک می‌کند و باعث می‌شود میزان آسیب‌دیدگی سازه‌ها و تجهیزات در بلندمدت به‌طور چشمگیری کاهش یابد.